ขบวนการต่อสู้ที่เป็นแกนกลางและเคลื่อนไหวอย่างแหลมคมที่สุดก็คือ ขบวนการนักเรียนนักศึกษา อันเป็นผลสืบเนื่องจากการตื่นตัวของนักศึกษาตามมหาวิทยาลัย และนักเรียนตามโรงเรียนต่างๆ ได้มีการขยายตัวอย่างมากขององค์กรเคลื่อนไหวของนักศึกษา ซึ่งส่วนมากก็มักจะขึ้นต้นด้วยคำว่า “ศูนย์” หรือ “แนวร่วม” เช่น ศูนย์พิทักษ์สิทธิครูแห่งประเทศไทย ศูนย์กลางนักเรียนแห่งประเทศไทย แนวร่วมกลุ่มอิสระธรรมศาสตร์ แนวร่วมพิทักษ์ทรัพยากร แนวร่วมนักเรียนอาชีวะแห่งประเทศไทย และยังมีการจัดตั้งองค์กรลักษณะเช่นนี้ในเขตภูมิภาค เช่น แนวร่วมนักศึกษาเชียงใหม่ ศูนย์นิสิตนักศึกษาภาคใต้ ศูนย์นักเรียนนักศึกษาโคราช เป็นต้น แต่การเคลื่อนไหวทั้งหมดของกลุ่มนักเรียนนักศึกษานี้ ถือกันว่า ศูนย์กลางนิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย (ต่อไปจะขอเรียกย่อว่า ศูนย์นิสิต) เป็นแกนกลางของขบวนการ ในฐานะที่เป็นองค์กรที่มีบทบาทสำคัญมาตั้งแต่ก่อนกรณี 14 ตุลาคม 2516 และยังเป็นองค์กรประสานงานขององค์การนักศึกษาจากมหาวิทยาลัยต่างๆ อีกด้วย
ต่อมา หลังจากกรณี 14 ตุลาคม การเคลื่อนไหวของขบวนการนักศึกษายังดำเนินต่อไป โดยทิศทางเปลี่ยนจากการรณรงค์เพื่อประชาธิปไตยไปสู่เป้าหมายอื่นมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะการมุ่งไปที่ปัญหาเอกราช นอกจากนี้ก็คือ การเชื่อมประสานการต่อสู้ของกรรมกรและชาวนาเข้าด้วยกัน สร้างพลังสามประสานขึ้น รวมทั้งเป็นผู้สนับสนุนการต่อสู้เพื่อความเป็นธรรมทั่วไป จึงจะขอกล่าวถึงบทบาทของขบวนการนักศึกษาในหัวข้อต่อไปนี้